İsim Oluşturma Prensipleri

Standart Türkçe isimlerin oluşturulması, veya mevcut isimler arasından standart ismin seçilmesi süreci oldukça zor bir süreç. Bu çalışmanın esası, yabancı dildeki terminolojiyi Türkçe’ye çevirmek. Ancak Türkçesi olmayan, veya çevrildiği zaman Türkçe’de anlam ifade etmeyen bir isim olmaması da gerekiyor. Bunun için bir sıra prensip oluşturduk.

Burada 10732 türü kapsayan Clements Tür listesi 2019 esas alınmıştır. Clements listesi her yıl Ağustos ayında güncellenmekte ve eBird başta olmak üzere, tüm Cornell Lab projelerinde esas alınmaktadır.

Pratikte İsim Oluşturma

İsimler oluştururken, bu bahsettiğimiz prensipleri takip ediyoruz. Peki bilgisayarın başına geçince nasıl çalışıyoruz.

  1. Google Docs‘da oluşturduğumuz excel belgesini açıyoruz. Bu belgede
    • Türlerin İngilizce ve bilimsel isimleri
    • Cins ve Tür isimleri ayrı sütunlara ayrılmış olan Fransızca, Almanca, İspanyolca, İtalyanca ve İsveççe isimleri
    • IOC veri tabanından çektiğimiz genel coğrafi yayılış bölgesi,
      gibi kritik bilgiler var.
  2. Handbook of the Birds of the World ansiklopedisinin yaninda, veya (artık) HBW Alive veya (artık) abonesi olduğumuz birdsoftheworld.org sitesini açıyoruz.
  3. Tür isimlendirmesinde bir seferde tüm grubu ele alıyoruz. Bir türe isim vermeden, tüm yakın akrabalarını inceliyor, ona göre isim veriyoruz.
  4. Şu prensiplerle çalışıyoruz:
    • Tüm dillerde ortak bir isim verilmişse, onu tercih etmeye çalışıyoruz. Türkçe isimler kullanan kişinin, rehber kitapları okurken, veya yerel bir rehberle o kuşları ararken hayatı kolay olmalı.
    • Geniş bir grubun ortak özelliği (örn, motmotlarda mavi alın) isim verilmede kullanıldıysa, onu düzeltmeye çalışıyoruz.
    • Anatomik, topolojik tarif içeren bir isim varsa (örn. black-headed), bunu kuşu inceleyerek en doğru şekilde yapmaya çalışıyoruz. (örn. kara başlı/takkeli/başlıklı/alınlı).
    • Zorlama bir isim varsa, alternatiflere bakıyoruz. (örn, düz renkli bir kuşun benekli olduğunu ima eden bir isim),
    • Dar yayılışlı alanlarda coğrafi bölge ismini tercih ediyoruz.
  5. Bu belgede isimleri oluştururken üç sütun güncelliyoruz:
    • cins ismi, örneğin büyük, mavi, çam, uzun kuyruklu
    • tür isimlerini, örneğin küçük – batağan,
    • ism birleştirme kodu, örneğin, 1 sıfat tamlaması, 2 isim tamlaması, 3 tek isim, 4 cins ismi tek başına.
  6. Daha sonra aynı ismi başka bir tür için kullanıp kullanmadığımızı test ediyoruz.
    =COUNTIF(P:P;P582)
  7. Sonra veri tabanımızın son halini siteye yüklüyoruz.

Cins İsimlerini Oluştururken

  • Kültür ve dilimize tamamen yabancı isimleri Türkçeleştirmeye çalışmıyoruz, örn. kivi, jakamar.
  • Kendilerine has yabancı isimleri olmayan gruplarda, orijinal bir isimleri yoksa Türkçe’de çok kullanılan temel gruplardan faydalanıyoruz: “bülbül“, “ardıç“, “serçe” ve onlara eklentilerde bulunuyoruz. “gevezeardıç“. Bu temel gruplar Türkçe ve diğer diller arasında fark gösterebiliyor. Örneğin İngilizce’de Chat, Robin, Finch, Wren çok sık kullanılan isimlerken, Türkçe’de bülbül, serçe gibi daha yaygın gruplarla sınırlıdır.
  • Morfolojik benzerlik gösteren türlerde aynı cins ismi farklı kökenden gelen taksonomik gruplar için kullanabiliyoruz. “sinekkapan”, “ötleğen”, “tırmaşıkkuşu”

Tür İsimleri Oluştururken

  • Bu proje sürecinde, National Geographic Türkiye gibi bir yayından Türkçe isimler talep edildiğinde, tek bir türü isimlendirmek yerine, o cins veya gruptaki tüm türleri aynı anda isimlendirmeye çalıştık. Bu şekilde verilen ismin, gruptaki başka bir türe daha uygun olma ihtimalini azaltmaya çalıştık.
  • Dünya kuşları hakkında literatürün çok büyük bir kısmı İngilizce’dir. Bu nedenle kuşları isimlendirirken, başta İngilizce, sonra bilimsel ismi ve diğer dillerdeki isimlerini ciddiye alıyoruz. Kaynak aldığımız diğer diller: İspanyolca, Fransızca, Almanca, İtalyanca, İsveççe.
  • Bilimsel isminin anlamını kontrol etmek için Helm Dictionary of Scientific Bird Names isimli kaynaktan faydalanıyoruz.
  • Nokta endemiklerinde lokalite adını kullanıyoruz, örn. El Oro Papağanı.
  • Renk ve desenleri doğru kullanmaya çalışıyoruz. (kuzguni, kula, al, kırmızı, tarçın rengi) İsimlendirmede kullanılan renklerin doğru olup olmadığını kontrol ediyoruz.
  • Tüm dillerde aynı anlama gelen ismi koruyoruz. Örn. keşişi kuyrukkakanı. Bu şekilde diller arasındaki iletişimde kolay oluyor.
  • Tüm kültür dil ve dinlere eşit uzaklıkta duruyoruz. Politik (tarihi olmayan) bölge isimlerinden uzak duruyoruz. Roma coğrafi terimleri, örneğin Anadolu’lu Strabo’nun yerini alacak yerel dilde alternatifi varsa onu kullanıyoruz. Örn. İran’daki Hyrcania yerine Mazenderan Baştankarası.
  • Doğu, batı gibi göreceli kavramları kullanmamaya çalışıyoruz.

Familya İsimleri

  • Familya isimlerinin çoğu, değişik kaynaklarda bulunabiliyor. Türkçe basılmış ansiklopediler (Meydan Larus, Büyük Larus, Doğan Hayvan Ansiklopedisi) isimlerini kullanmaya çalışıyoruz.
  • Cins ismi, tür ismi veya aile ismini verirken ayrı prensipler var., örn Aile ismi için iki ayrı grubun ortak ailesinde, bilimsel isimde geçen ismi kullanıyoruz, örn, kılıçgagagiller – Recorvirostridae, (uzunbacakgiller değil)
  • Prensipte familya isimlerinde -giller takısı kullanıyoruz.
  • Bunun istisnaları “sinekkapan” ve “ötleğen” gibi farklı taksonomik grupların familya isimleri oluştururken, Coğrafi bölgeyi esas alarak isimlendiriyor ve kolaylık için çoğul kipinde kullanıyoruz: “Yeni Dünya Akbabaları”.

Mevcut İsmin Korunması

İsimleri mümkün mertebe değiştirmemeye çalışıyoruz. Türkiye’de ve çevresinde bulunan türlerin yayımlanmış isimlerini her zaman muhafaza ediyor, bu türlerin başka coğrafyalardaki yakın akrabalarını isimlendirirken, önceden kullanılmış cins ismini değiştirmiyoruz.

Türkçe’de sorunlu olan birçok isim var. Örneğin incirle ilgili olmayan incirkuşları, ve benzer şekilde kirazkuşu, örümcekkuşu vs. Bu isimleri değiştirmek uzun vadede çok ciddi sorunlar yaratıyor. Bugüne kadar basılan tüm kitaplar, yapılan tüm iletişim, kampanyalar, yazışmalar ve iletişimde kullanılmış bir ismi değiştirmek çok yorucu olabilir. Hatalı bile olsa, Türkçe isimleri değiştirmemeye çalışıyoruz.

Aynı prensip diğer dillerde ve bilimsel isimlerde de kullanılıyor. İngilizler tavuk yemeyen bir tür olan gökçe delicenin ismini “Hen Harrier” (karşılığı tavuk delicesi) yıllarca değiştirmediler. Taksonomi bilimde ise değiştirememek ana kurallardan biridir. Binomiyal taksonomi (bilimsel isimler) babası Carl Linnaeus (Carl von Linné) bu kuralı taksonomi camiasına oturtmuştur. Örneğin Şili’de bulunmayan Tangara chilensis, veya uzakdoğuda bulunan Numenius madagascariensis bunun en tipik örnekleridir.

Ancak, eskiden konulmuş isim, o grubun isimlendirilmemiş diğer üyeleri için daha doğru olduğunda, isim değiştirilebiliyor. Örneğin, Terek Düdükçünü’nün eski ismi Sarıbacak, grupta Amerika’da yaşayan Tringa flavipes ve T. melanoleuca için çok daha uygundur.

Kaynakça

  • Josep del Hoyo; Andrew Elliott; Jordi Sargatal; José Cabot. 1992-2013.Handbook of the birds of the world. Volume 1-16. Lynx Edicions, Barcelona
  • A Classification of the Bird Species of South America: Remsen, J. V., Jr., J. I. Areta, E. Bonaccorso, S. Claramunt, A. Jaramillo, J. F. Pacheco, C. Ribas, M. B. Robbins, F. G. Stiles, D. F. Stotz, and K. J. Zimmer. Version [20 February 2020]. A classification of the bird species of South America. American Ornithologists’ Union. http://www.museum.lsu.edu/~Remsen/SACCBaseline.html
  • Clements Checklist: Clements, J. F., T. S. Schulenberg, M. J. Iliff, S. M. Billerman, T. A. Fredericks, B. L. Sullivan, and C. L. Wood. 2019. The eBird/Clements checklist of birds of the world: v2015. Downloaded from http://www.birds.cornell.edu/clementschecklist/download/
  • IOC World Bird List: Gill, F., D. Donsker, and P. Rasmussen (Eds). 2020. IOC World Bird List (v 10.1). doi :  10.14344/IOC.ML.10.1.
  • HBW and BirdLife Taxonomic Checklist: Handbook of the Birds of the World and BirdLife International (2019). Handbook of the Birds of the World and BirdLife International digital checklist of the birds of the world. Version 4.